19 júní 2013

Vér erum allir jafnir og þegiðu þarna

Vegna sögu þjóðarinnar þolum við illa órétt. Sigurður Nordal skrifar í bók sinni Íslenzk menning: „Í gamalli frakkneskri heimild er sagt, að einu sinni hafi sendimaður verið gerður á fund víkinga, er lágu við land þar syðra með mikinn flota. Hann spurði um höfðingja liðsins. Honum var svarað: „Vér erum allir jafnir.“[“] Íslendingar, afkomendur þessara víkinga, hafa löngum verið sjálfstæðir í hugsun og þolað illa yfirvald, hvað þá kúgun. Það sýndi sig vel í Icesave deilunni þar sem þjóðin felldi samkomulag sem hún taldi ósanngjarnt. Alþjóðlegur dómstóll staðfesti síðan þessa niðurstöðu sem sýndi að réttlætistilfinning þjóðarinnar var góður vegvísir.
Úr ávarpi forsætisráðherra 17. júní 2013. Mínar áherslur.

Sigmundur Davíð hnýtir ávarp sitt saman með ljóði Huldu um okkar fagra föðurland. Það segir mögulega sitt að hann hefji mál sitt á fyrstu línum fyrsta erindis og ljúki því á síðustu línum annars erindis: Hann hefði vel getað fundið tilefni til að koma þriðja erindinu að, en þá hefði ræðan öll verið svo til óþörf. Það er hægt að prjóna ýmislegt við fegurð landsins og frelsi þjóðar við ysta haf en hverju getur framsóknarmaðurinn bætt við þetta harmakvein:
svo verði Íslands ástkær byggð
ei öðrum þjóðum háð
Svo aldrei framar Íslands byggð
sé öðrum þjóðum háð.
Nema kannske amen?

Annar möguleiki er sá að Sigmundi** hafi þótt þessar línur aðeins of afhjúpandi fyrir rómantíkina sem kemur fram í lokauppkasti ávarpsins. Með öðrum orðum, að þær gefi orðunum „hún unir grandvör, farsæl, fróð / og frjáls – við ysta haf“ eitthvert samhengi. Færi áheyrandinn mögulega að spyrja við hvers konar aðstæður ljóðið er ort, og hvers vegna? Það er dálítill munur á hugmyndinni um Ísland óspillt og einangrað (og óháð! Og óháð!) nú og fyrir sjötíu árum síðan. Það er ekki að finna sama öryggið í því nú að býli hér á landi séu „svo langt frá heimsins vígaslóð“, eða sömu hræsnina í því að óska þess, á dögum heimsstyrjaldar, að Drottinn geymi „okkar dýra land / er duna jarðarstríð“ eins og nú þegar við tökum þátt í stríðum annarstaðar og heimskringlan minnkar ár frá ári.

Ætli það hafi freistað Sigmundar Davíðs, þrátt fyrir þetta alltsaman, að láta alla íróníu og samhengi hlutanna lönd og leið, og beisla niðurlag ljóðsins fyrir sitt eigið Icesave harmakvein? Í Icesave er veröldin svart/hvítust. Þar er Ísland heilt og hreint og saklaust, og umheimurinn níðingur sem við erum fegin að þurfa ekki að hlýða. Mögulega kitlaði það pínulítið. En það er snertur af örvæntingu falinn í því að lýsa yfir og endurtaka óhæði þjóðarinnar  eftir Icesave deiluna öfugt við að gera það áður en maður vísar áralangri milliríkjadeilu til EFTA-dómstólsins.

Þá er betra að segja eitthvað um víkingana.

Hugsar Sigmundur Davíð.

...

Hann leiðir okkur að Icesave deilunni með tilvitnun í Sigurð Nordal. Þetta örstutta brot úr Íslenzkri menningu kemur fyrir í byrjun umfjöllunar Sigurðar um lagaumhverfi Íslendinga og Alþingis. Sigmundur Davíð má eiga það að hann getur sinnar heimildar, öfugt við Sigurð sjálfan. – Hins vegar mætti segja mér að Sigurður hafi á einhverjum tímapunkti lesið frumheimildina, jafnvel þótt hann geti hennar hvergi í bókinni öðruvísi en þarna kemur fram. Frakkneska heimildin sýnist mér vera Historia Normannorum eftir Dudo frá Saint-Quentin (f. 965). Hér eru orðaskiptin eins og þau koma fyrir í endurprentun, sem til er á Google Books:
Qui venientes super ripam fluminis, steterunt dicentes: "Regiæ potestatis comites mandant vobis ut dicatis qui estis, et unde estis, et quid quæritis." Ipsi vero responderunt: "Dani sumus, Dacia advecti huc. Franciam expugnare venimus." Illi autem: quo nomine vester senior fungitur? Responderunt: Nullo, quia æqualis potestatis sumus." tunc Alstignus scire volens quid de se dicerent, dixit: "Cujus fama huc advecti advenistis? Si unquam de quodam Alstigno vestræ patriæ nato, huc cum plurimo milite adnavigato, aliquid audistis?" Responderunt: "Audivimus. Ille enim bono omine auspicatus est, bonoque initio cæpit: sed malum finem exitumque sortitus est." Iterum Alstignus: "Vultis Karolo, Franciæ regi, colla submittere, ejusque servitio, incumbere, atque ab eo quam plurima beneficia capere?" Responderunt: "Nunquam cuilibet subjugabimus, nec cujuspiam servituti unquam adhærebimus, neque beneficia a quoquam excipiemus. Illud beneficium optie complacebit nobis, quod armis et labore præliorum vindicabimus nobis." Tunc Francigenæ: "Quid acturi estis?" Hinc Dacigenæ: "Quantocuis abscedite et amplius nolite stare, qua vestris abagibus non curamus, nec quid acturi sumus vobis indicabimus."
Mínar áherslur.

Nú er ég ekki læs á latínu en eftir að hafa lesið þetta í gegnum Google Translate sýnist mér að endursögnin sem birtist í Sögunni af Göngu-Hrólfi sem inntók Norðmandíið (1884, bls. 14-15) eftir Halldór Jacobsson sé nokkuð nákvæm. Hún hljóðar svo (áherslur eru mínar):
Hinir lágu öðru megin við fljótið Othura með sinn her. Sendimenn fóru á bakkann á móts við þá og kölluðu yfir um, segjandi: "Kóngsins herrar af Frakklandi láta oss spyrja yður, hvaðan þið séuð og hverjir og hvað þér viljið." Þeir svöruðu: "Vér erum Norðmenn og Danskir og komum til að yfirvinna Frakkland, og inntaka það með hernaði." Hinir svöruðu: "Hvað heitir yðar höfðingi?" Norðmenn segja: "Vér erum allir jafnir maktar." Hasting [sendimaðurinn] vildi vita, hvað þeir segði um sig og sagði: "Eptir hverju rykti eruð þér hingað komnir? Eður hafið þér heyrt getið um Hasting, yðar landsmann, sem hingað herjaði fyrir nokkrum árum með mörgu stríðsfólki?" "Hans höfum vér heyrt getið," segja þeir, "hann byrjaði sína herför vel og lukkulega, en endaði hana illa og með mestu minkun." Hasting svaraði: "Vilji þér gjörast Karli (enum einfalda) Frakklands kóngi undirgefnir og þjóna honum, þá mun hann sýna yður mikla náð og gjöra vel til yðar?" Þeir svöruðu: "Aldrei gjörumst vér neinum undirgefnir og einskis þrælar viljum vér vera, vér óskum og ekki velgjörða af neinum: það látum vér heita mestu góðgjörðir, að vera sjálfráðir." Frakkar svöruðu: "Hvað ætli þér að gjöra?" Danir segja: "Farið brott sem fljótast og standið ekki þar á bakkanum, yðar flækjur varðar oss ekki um, og ekki heldur segjum vér yður framar vora fyrirætlan."
Halldór sleppir orðinu „nullo“, eða „ekkert“, úr svari víkinganna, sennilega vegna þess að það hljómar betur þannig. En ef við færum það aftur inn þá er svo spurt og svarað:
- Hvað heitir höfðingi ykkar?

- Ekkert, við erum allir jafnir að völdum.

Og þetta er auðvitað ósatt. Eins og bent er á í þessari grein (aftur Google Books), "Translating 'Feudal' Vocabulary: Dudo of Saint-Quentin" eftir Felice Lifshitz:
This assertion was never meant by Dudo to be taken seriously. The quoted interview at Damps between Rollo's band and three messengers from the Franks (namely Anstign [sem Halldór kallar Hasting og Dudo nefnir Alstignus] and two bilingual warriors) takes place after the reader has repeatedly seen Rollo recognized (both by sui and by others such as King Alstem of the Angles) as the senior of the warriors gathered around him; the reader knows that these Vikings have a 'lord', and the reader knows that they know they have a 'lord'. The verbal exchange at Damps recorded/invented by Dudo shows the Vikings playing a particularly infuriating diplomatic game with Anstign, whom they continue to torment, refusing to answer properly any of his questions; when they claim to have no lord, they are quite simply lying, a fact which is not obvious to someone who has not attentively read the entire narrative.
Víkingarnir, menn Hrólfs (sem þar kallast Rollo), láta ekkert uppi og gefa hvergi færi á neinum samræðum. Hverjir eruð þið? Við erum Danir. Jú, ókei, við vissum það reyndar en allt í lagi. Hvað viljið þið? Allt þetta land, og við ætlum að taka það með valdi. Þið segið það já. Getum við á einhvern hátt mútað ykkur til að fara og láta okkur í friði? Nei, við erum frjálsir, okkur skortir ekkert. Jæja, hvað ætlið þið þá að gera núna? Kemur ykkur ekki við, við nennum ekki að tala við ykkur lengur.

Og lítum frekar á spurningu Hastings um sjálfan sig. Sá er sjálfur víkingur sem kom í hernaði (eins og hann tekur fram í spurningunni) en gekkst síðan á vald konunginum. Er hann einfaldlega að forvitnast um sinn eigin orðstír meðal fyrrum samlanda sinna? Eða er hann að gefa í skyn að konungurinn hafi not fyrir vígfæra menn, og að þeir gætu haft betur af því að ganga til liðs við hann en að stríða gegn honum – líkt og hann sjálfur? Svarið sem þeir gefa er eftir því, og nokkuð beitt. Engu líkara en að þeir viti vel við hvern þeir séu að tala: Jú, Hasting byrjaði vel (með árásum) en endaði í skömm (sem senditík yfirvaldsins). Þeir eru að hæðast að honum.

Hasting svarar með því að spyrja spurningarinnar hreint út: Viljið þið ganga í þjónustu konungsins? En svarið breytist ekki.

Spurningin "Hvað heitir höfðingi ykkar?" er þannig samskonar endurtekning á spurningunni strax á undan. Þegar spurt er "Hverjir eruð þið?" segjast víkingarnir vera Danir, og þarna er auðvitað átt við þjóðflokkinn en ekki nútíma landsvæði Danmerkur. Þetta vissu sendimennirnir fyrir, þeir eru jú valdir sérstaklega til að ræða við Danina vegna þess að þeir tala dönsku. Og víkingarnir vita að þeir vita þetta, þar sem þeir eru að tala dönsku. Hasting biður þá um nánara svar: "Hvað heitir höfðingi ykkar?", eða með öðrum orðum: Getum við fengið að tala við þann sem ræður? Og þá er svarið "Við erum allir jafnir að völdum", eða Uuu nei, við ráðum okkur sjálfir.

Þetta er skætingur.

...

Í einum skilningi hefði maður ekki þurft að fara út í neinn nánari lestur en þann sem Sigurður Nordal eða Sigmundur Davíð bjóða upp á í þessari smækkuðu mynd sögunnar. Sendiboði konungsins er ekki að spyrja út í stjórnskipan innrásarhersins, hann vill bara fá að vita við hvern sé hægt að semja. En víkingarnir vita að með því að gefa kónginum nafn (jafnvel rangt nafn eða tilbúið) gefi þeir mögulega höggstað á sér. Þá er betra að afneita spurningunni alveg, með því að vísa heimssýn kóngsins á bug.

„Hersing heiti ég, vér erum margir.“

„We are the Borg. Resistance is futile.“

Og það er gott og blessað að hæla víkingunum fyrir orðleikni ef maður kýs að gleyma því að þeir eru mættir á árbakka kóngsins með innrásarher. Það er að segja: Ef maður hunsar hið víðara samhengi sögunnar sem er svo gaman að vitna til.

En þegar Sigmundur Davíð (og Sigurður, en hann dregur þó frekar úr) segir þessa sögu til marks um það að Íslendingum sé illa við yfirvald og kúgun þá langar mann að tína þetta til í nokkrum liðum:

i) Víkingarnir eru ekki að segja „við erum allir jafnir“ heldur „nei, þú færð ekki að tala við yfirmann minn, fokkaðu þér.“

ii) Jafnvel þó maður kjósi ekki að lesa á milli línanna eru víkingarnir heldur ekki að segja „við eigum enga höfðingja“, nema þeir séu einfaldlega lygarar, og það ræðst af stærra samhengi sögunnar.

iii) Víkingunum kann að vera illa við yfirvald konungsins, en geta vel hugsað sér að kúga aðra undir sitt vald. Enda myndu þeir nefnast nýlenduherrar í dag, og vel við hæfi að vitna til þeirra á þjóðhátíðardaginn.

iv) Tengslin á milli víkinganna sem þar um ræðir og Íslendinga eru í besta falli óljós. Víkingarnir (eða Norð-mennirnir) settust að í Normandí og ólu upp normanska jarla. Íslendingar eru ekki afkomendur þeirra. Sigurður Nordal heldur því ekki fram, hann telur söguna vera til marks um það hvaða augum normenskir afkomendur þessara víkinga litu forfeður sína. Í heimssýn Sigmundar Davíðs eru Íslendingar komnir af öllum þessum víkingum í gamla daga, sem sögurnar fara af, en ef það ætti að heimfæra þennan skæting og þessar fleipur, sem Dudo hefur eftir Dönunum, yfir á þjóðir dagsins í dag þá væri Íslendingar síst nefndir á undan Frökkum, Bretum, Dönum, Norðmönnum, Svíum, Finnum, Rússum og svo framvegis. Þessi litla saga sem Sigmundur Davíð grípur á lofti frá Sigurði Nordal, án þess að vita hvað hún táknar eða hvert hún leiðir, hefur ekkert að segja um sögu þjóðarinnar, réttlætiskennd hennar né sjálfstæði.

...

Fyrir nú utan það fyrsta sem öllum dettur í hug, og til þess þarf maður ekki að hafa lesið stafkrók af þessari langloku hér á undan: Víkingarnir! Erum við í alvörunni ekki hætt að púkka upp á víkingana?

Það er fátt andlausara, fátt jafn vita vonlaust merki um dúkkulísuþjóðerniskennd og menningarvitund uppúr powerpoint-glósum, nema þá kannske að hefja þjóðhátíðarávarp á því að spyrja hver eigi sitt fegra föðurland.

-b.

_______
** og ræðuhöfundum hans, auðvitað. Það er ekkert óeðlilegt við það að forsætisráðherra verji tíma sínum í annað en að skrifa ræður, á hinn bóginn er skrýtið að nefna hann einan í þessu samhengi, á þriðja bóginn tekur hann auðvitað ábyrgð á því sem hann segir í svona ávarpi, og svo framvegis.